วารสารสมาคมจิตแพทย์แห่งประเทศไทย    Journal of the Psychiatric association of Thailand

เจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชและปัญหา อุปสรรคในการพยาบาลจิตเวชของพยาบาลวิชาชีพในโรงพยาบาลชุมชนภาคตะวันออกเฉียงเหนือ

ศักดา กาญจนาวิโรจน์กุล พ.บ.*
ศิริพร ทองบ่อ พย.ม. (การพยาบาลชุมชน) *

การศึกษาวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวช และปัญหาอุปสรรคในการพยาบาลจิตเวชของพยาบาลวิชาชีพในโรงพยาบาลชุมชนภาคตะวันออกเฉียงเหนือของ

ประเทศไทย 19 จังหวัด จำนวน 413 คน ผลการศึกษาพบว่าค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชของพยาบาลวิชาชีพอยู่ในระดับสูง ส่วนปัญหาอุปสรรคในการพยาบาลจิตเวชส่วนใหญ่มีปัญหาในการดูแลผู้ป่วยที่มีพฤติกรรมก้าวร้าวรุนแรงมากที่สุด คิดเป็นร้อยละ 67.3 สำหรับปัญหาในการปฏิบัติงานส่วนมากจะเป็นปัญหาด้านบุคลากรน้อย ไม่เพียงพอ และขาดความรู้ความมั่นใจ ผู้บริหารและหน่วยงานที่เกี่ยวข้องจึงควรให้ความสำคัญต่อเจตคติของผู้ปฏิบัติงานด้านสุขภาพจิต โดยการสนับสนุนส่งเสริมให้เกิดความพร้อมในการทำงาน ทั้งด้านความคิด ความรู้สึก องค์ความรู้ ตลอดจนการได้รับการช่วยเหลือ แก้ไขปัญหาอุปสรรค ที่เกิดขึ้นจากการทำงาน เพื่อเสริมสร้างให้เจตคติที่ดีคงอยู่ และพัฒนาให้ดียิ่งขึ้น

วารสารสมาคมจิตแพทย์แห่งประเทศไทย 2542; 44(3): 201-212..

คำสำคัญ เจตคติ การพยาบาลจิตเวช

Attitude toward Psychiatric Nursing and Barriers in Psychiatric Nursing Practice of Registered Nurses at Community Hospitals in Northeastern Thailand

Key words : attitude, psychiatric nursing

บทนำ

เจตคติเป็นความคิดเห็นซึ่งมีอารมณ์เป็นส่วนประกอบและพร้อมที่จะมีปฏิกิริยาต่อสถานการณ์ภายนอก^1,2 ซึ่งปฏิกิริยาหรือพฤติกรรมที่แสดงออก อาจจะเป็นในทางบวกหรือลบได้ เช่น อาจยอมรับหรือปฏิเสธการเข้าหา ชอบหรือไม่ชอบ ไม่พอใจ³ ซึ่งในการพยาบาลจิตเวชนั้น เจตคติเป็นเรื่องสำคัญ เนื่องจากผู้ป่วยจิตเวชเป็นบุคคลที่มีความผิดปกติ ในด้านความคิด อารมณ์และพฤติกรรม ทำให้การพูดหรือการกระทำที่แสดงออกไม่เหมาะสม เช่น พูดจาก้าวร้าว รุนแรง เอะอะคลุ้มคลั่ง ที่อาจจะคุกคามต่อความรู้สึกไม่มั่นคงในความเป็นบุคคลของพยาบาล จนเป็นเหตุให้เกิดความรู้สึกต่าง ๆ ได้ เช่น โกรธ กลัว เกลียด เบื่อหน่าย ไม่ยอมรับ ส่งผลให้พยาบาลเลือกปฏิบัติต่อผู้ป่วยจิตเวชในทางไม่เหมาะสมได้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งพยาบาลวิชาชีพที่ปฏิบัติงานในโรงพยาบาลชุมชน ถึงแม้จะเป็นโรงพยาบาลที่เน้นให้บริการโรคทางกายเป็นหลัก แต่ก็มีโอกาสได้ให้การดูแลผู้ป่วยจิตเวช เพราะมีรายงานการศึกษาว่ามีผู้ป่วยจิตเวช มาใช้บริการในโรงพยาบาลชุมชนถึงร้อยละ 45⁴ ดังนั้น เจตคติต่อการพยาบาลจิตเวช จึงเป็นสิ่งสำคัญที่จะเสริมสร้าง และเป็นแรงจูงใจให้พยาบาลได้ทำหน้าที่ในการพยาบาล ด้วยความรัก ความเข้าใจ และเห็นใจ การได้ทราบถึงเจตคติของพยาบาลต่อการพยาบาลจิตเวช ตลอดจนปัญหาอุปสรรคในการปฏิบัติงาน จึงถือเป็นประโยชน์ต่อการนำไปสู่การพัฒนาการพยาบาลจิตเวชในโรงพยาบาลชุมชนให้เหมาะสมต่อไปได้

การศึกษานี้มีวัตถุประสงค์ 1) เพื่อศึกษาระดับเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชของพยาบาลวิชาชีพ ในโรงพยาบาลชุมชน ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ 2) เพื่อศึกษา อุปสรรค ในการพยาบาลจิตเวช และ 3) เพื่อศึกษาเปรียบเทียบเจตคติ ต่อการพยาบาลจิตเวชตามลักษณะข้อมูลทั่วไป ได้แก่ เพศ สถาบันที่จบการศึกษา การได้รับอบรมความรู้ด้านสุขภาพจิตและจิตเวช ขนาดโรงพยาบาล ที่ปฏิบัติงาน ระยะเวลาที่รับราชการ ประสบการณ์ในการทำงานด้านสุขภาพจิต จำนวนผู้ป่วยจิตเวชและผู้ป่วยโรคทั่วไป ที่ให้บริการเฉลี่ยต่อวัน

เป็นการศึกษาเชิงพรรณนา ประชากรคือพยาบาลวิชาชีพทั้งหมดที่ปฏิบัติงานด้านสุขภาพจิตในโรงพยาบาลชุมชน ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ 19 จังหวัด จำนวน 456 คน

เครื่องมือที่ใช้ในการเก็บรวบรวมข้อมูล เป็นแบบสอบถามข้อมูลทั่วไป ปัญหา อุปสรรค ในการพยาบาลจิตเวช ซึ่งเป็นคำถามปลายปิดให้เลือกตอบ และคำถามปลายเปิดรวม 14 ข้อ และแบบวัดเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวช ซึ่งประกอบด้วย 3 ด้าน คือด้านผู้ป่วยจิตเวช ด้านการปฏิบัติกับผู้ป่วยจิตเวช และด้านวิชาการพยาบาลจิตเวช ข้อคำถามเป็นแบบมาตราส่วนประเมินค่า 4 ระดับ จำนวนทั้งหมด 34 ข้อ แบบสอบถามในการวิจัยผ่านการตรวจสอบคุณภาพของเครื่องมือจากผู้เชี่ยวชาญ และหาค่าความเที่ยงของแบบวัดเจตคติ โดยวิธีหาค่าสัมประสิทธิ์แอลฟาของครอนบาค ได้ค่าความเที่ยงเท่ากับ 0.72

เก็บรวบรวมข้อมูลโดยส่งแบบสอบถามทางไปรษณีย์ รวมระยะเวลาในการเก็บรวบรวม ข้อมูล 1 เดือน 11 วัน โดยได้รับแบบสอบถามกลับทั้งสิ้น 440 ชุด นำมาตรวจสอบความสมบูรณ์ ถูกต้อง ได้แบบสอบถามที่สมบูรณ์ 413 ชุด คิดเป็นร้อยละ 90.66 ของแบบสอบถามที่ส่งไปทั้งหมด

1. ข้อมูลทั่วไป

ผลการศึกษาพบว่าพยาบาลวิชาชีพส่วนใหญ่เป็นเพศหญิง มีอายุระหว่าง 31–40 ปีจบการศึกษาระดับปริญญาตรีจากสถาบันในสังกัดกระทรวงสาธารณสุข มีระยะเวลาในการรับราชการนาน 11–20 ปี และปฏิบัติงานในโรงพยาบาลขนาด 30 เตียงมากที่สุด ส่วนประสบการณ์ในการทำงานด้านสุขภาพจิต พยาบาลวิชาชีพมากกว่าครึ่งหนึ่งมีประสบการณ์อยู่ระหว่าง 1 –5 ปี และเคยผ่านการอบรมความรู้สุขภาพจิตมาแล้ว ซึ่งส่วนมากจะให้บริการผู้ป่วยจิตเวชเฉลี่ย 1–5 คนต่อวัน ส่วนผู้ป่วยโรคทั่วไปจะให้บริการเฉลี่ย 1 –50 คนต่อวันมากที่สุด ดังรายละเอียดในตารางที่ 1

2. เจตคติต่อการพยาบาลจิตเวช

ผลการศึกษา พบว่าค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวช โดยรวมของพยาบาลวิชาชีพมีค่าเท่ากับ 3.13 เมื่อพิจารณาเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชรายด้านพบว่าค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชด้านผู้ป่วยจิตเวชมีค่าเท่ากับ 2.97 ด้านการปฏิบัติต่อผู้ป่วยจิตเวชมีค่าเท่ากับ 3.19 และด้านวิชาการพยาบาลจิตเวชมีค่าเท่ากับ 3.24 ดังรายละเอียดในตารางที่ 2

3. การเปรียบเทียบความแตกต่างค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชของพยาบาลวิชาชีพ จำแนกตามลักษณะข้อมูลทั่วไป

เมื่อทดสอบความแตกต่างค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติ ต่อการพยาบาลจิตเวชของพยาบาลวิชาชีพ ตามลักษณะข้อมูลทั่วไปได้ข้อค้นพบ ดังนี้

3.1 เจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชโดยรวม พบว่าพยาบาลวิชาชีพที่มีลักษณะข้อมูลทั่วไปที่ต่างกันในทุกปัจจัยที่ศึกษา มีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติไม่แตกต่างกันอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ

3.2 เจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชรายด้าน พบว่าด้านผู้ป่วยจิตเวช พยาบาลวิชาชีพที่ปฏิบัติงานในโรงพยาบาลขนาดใหญ่ จะมีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติสูงกว่าพยาบาลที่ปฏิบัติงานในโรงพยาบาลขนาดเล็ก และพยาบาลวิชาชีพที่ให้บริการแก่ผู้ป่วยโรคทั่วไปจำนวนเฉลี่ยต่อวันมากจะมีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติสูงกว่าพยาบาลวิชาชีพที่ให้บริการ ในจำนวนเฉลี่ยต่อวันน้อย

ด้านการปฏิบัติกับผู้ป่วยจิตเวช พยาบาลวิชาชีพเพศหญิงมีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติสูงกว่าพยาบาลวิชาชีพเพศชายและปัจจัยด้านสถาบันที่จบการศึกษา พยาบาลวิชาชีพที่จบการศึกษาจากสถาบันที่สังกัดทบวงมหาวิทยาลัย มีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติ สูงกว่าพยาบาลวิชาชีพที่จบการศึกษา จากสถาบันสังกัดกระทรวงสาธารณสุข

ด้านวิชาการพยาบาลจิตเวช พยาบาลวิชาชีพที่มีลักษณะข้อมูลทั่วไปที่ต่างกันในทุกปัจจัยที่ศึกษามีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติไม่แตกต่างกันอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ ดังรายละเอียดในตารางที่ 3 และ 4

4. ปัญหา อุปสรรค และความต้องการการสนับสนุน ในการพยาบาลจิตเวช

ผลการศึกษาพบว่าพยาบาลวิชาชีพส่วนใหญ่ มีปัญหาในการดูแลผู้ป่วยที่มีพฤติกรรมก้าวร้าว รุนแรง มากที่สุด คิดเป็นร้อยละ 67.3 รองลงมาคือ ผู้ป่วยซึมเศร้า ฆ่าตัวตาย ร้อยละ 53.5 และผู้ป่วยที่มาขอรับคำปรึกษาปัญหาสุขภาพจิต ร้อยละ 46.7 มีเพียงร้อยละ 7.5 ที่ตอบว่าไม่มีปัญหาในการดูแล

ส่วนปัญหา อุปสรรค ที่พบในการปฏิบัติงานนั้น พยาบาลวิชาชีพส่วนใหญ่ มีความเห็นสอดคล้องกันว่ามีปัญหาในเรื่องจำนวนบุคลากรน้อย ขาดความรู้ความมั่นใจในการทำงาน สถานที่ไม่เอื้ออำนวย ต่อการดูแลผู้ป่วยจิตเวช และญาติไม่สนใจผู้ป่วย จากปัญหา อุปสรรคต่าง ๆ ดังกล่าว พบว่า พยาบาลวิชาชีพส่วนใหญ่มีความต้องการการสนับสนุนจากหน่วยงานที่เกี่ยวข้องเกี่ยวกับ เอกสารวิชาการด้านสุขภาพจิต เวชภัณฑ์ งบประมาณ การนิเทศงาน การอบรมฟื้นฟูความรู้ คู่มือการดูแลผู้ป่วยจิตเวช คู่มือการปฏิบัติงานด้านสุขภาพจิต

จากการศึกษาพบว่าพยาบาลวิชาชีพมีเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชในระดับสูง ที่ผลเป็นเช่นนี้ อาจเนื่องจากข้อค้นพบในการศึกษาครั้งนี้ที่พบว่า พยาบาลวิชาชีพร้อยละ 86.4 ไม่รู้สึกหวาดกลัวที่ต้องให้การดูแลผู้ป่วยจิตเวช นอกจากนี้ความรู้จากการเรียนวิชาพยาบาลจิตเวชในหลักสูตรการศึกษาพยาบาลระดับปริญญาตรีหรือต่ำกว่าปริญญาตรี ที่สถาบันการศึกษาต่างมีจุดมุ่งหมายให้นักศึกษาพยาบาลมีความรู้ ความสามารถ เพียงพอที่จะสามารถปฏิบัติการพยาบาลจิตเวช ตลอดจนการเสริมสร้าง ให้มีเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวช โดยมีแนวคิด ทฤษฎี ทางการพยาบาลจิตเวชเป็นพื้นฐาน ในการนำไปสู่การปฏิบัติกับผู้ป่วย^5,6 ซึ่งจากความรู้และประสบการณ์ที่ได้รับ จึงทำให้ พยาบาลวิชาชีพเกิดความรู้ ความเข้าใจในผู้ป่วยและวิธีการดูแล จึงทำให้เจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชอยู่ในระดับสูง

เมื่อเปรียบเทียบเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชกับลักษณะข้อมูลทั่วไป ได้ข้อค้นพบว่า

1. ปัจจัยด้านเพศ พยาบาลวิชาชีพที่เพศต่างกัน มีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชโดยรวม ด้านผู้ป่วยจิตเวช และด้านวิชาการพยาบาลจิตเวชไม่แตกต่างกันอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ ทั้งนี้ อาจเนื่องจากการที่พยาบาลวิชาชีพทุกคนได้รับการเสริมสร้างเจตคติที่ดีต่อการพยาบาลจิตเวชจากการเรียนในหลักสูตรการศึกษาพยาบาล ดังมีรายงานการศึกษาในนักศึกษาพยาบาลที่พบว่า ภายหลังจากได้ฝึกปฏิบัติงานการพยาบาลจิตเวชแล้ว นักศึกษาพยาบาลส่วนมากมีความต้องการจะปฏิบัติงานด้านการพยาบาลจิตเวช ร้อยละ 62.0 เพราะทำให้เข้าใจความต้องการของบุคคลมากขึ้น สามารถนำไปใช้ในชีวิตประจำวันและการปฏิบัติงานได้⁷ และพยาบาลส่วนใหญ่เห็นว่าพยาบาลในอุดมคติ ที่จะให้การพยาบาลที่ดี ควรจะผสมผสานทั้งความเป็นหญิงและชาย คือความรู้สึกอบอุ่น เป็นมิตร อ่อนน้อมในลักษณะความเป็นหญิง และคุณลักษณะความเข้มแข็ง เป็นตัวของตัวเอง ท้าทาย มีความมั่นใจสูง มีความสามารถในการตัดสินใจ ในความเป็นชาย⁸ ส่วนค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชด้านการปฏิบัติกับผู้ป่วยจิตเวช พบว่ามีความแตกต่างกันอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ โดยเพศหญิงมีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติสูงกว่าเพศชาย ซึ่งอาจเป็นไปได้ว่าเพศหญิงสามารถใช้ความเป็นหญิงในการแสดงออกของบทบาทเพศแม่ ในการให้การพยาบาลที่ดีได้โดยง่าย ทำให้สามารถปฏิบัติกับผู้ป่วยได้อย่างนุ่มนวล สอดคล้องกับบุคลิกภาพของความเป็นหญิง⁸

2. ปัจจัยด้านการได้รับการอบรมความรู้ด้านสุขภาพจิตและจิตเวช พบว่าพยาบาลวิชาชีพที่เคยและไม่เคยรับการอบรม มีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชโดยรวม และรายด้านแต่ละด้านไม่แตกต่างกันอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ ซึ่งสอดคล้องกับการศึกษาที่ผ่านมา^9,10 ทั้งนี้ส่วนหนึ่งอาจเนื่องจากว่า พยาบาลเคยผ่านการเรียนวิชาการพยาบาลจิตเวชในหลักสูตรการศึกษาพยาบาลและถึงแม้ในส่วนที่ยังไม่เคยผ่านการอบรมก็อาจจะแสวงหาความรู้เพิ่มเติมได้ด้วยตัวเอง จากอ่านเอกสาร ตำราหรือการปรึกษาผู้รู้

3. ปัจจัยด้านสถาบันที่จบการศึกษา พบว่าพยาบาลวิชาชีพที่จบจากสถาบันการศึกษาต่างกัน มีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชโดยรวม ด้านผู้ป่วยจิตเวช และด้านวิชาการพยาบาลจิตเวชไม่แตกต่างกัน เป็นไปได้ว่า สถาบันการศึกษาพยาบาลทุกสถาบันต่างปลูกฝังและเสริมสร้างให้นักศึกษามีความรู้ ความเข้าใจในผู้ป่วยจิตเวชและพยาบาลวิชาชีพเองต่างก็ตระหนักในประโยชน์ที่ได้รับจากวิชาการพยาบาลจิตเวชที่สามารถใช้ได้กับชีวิตประจำวัน^5,6 ส่วนค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชด้านการปฏิบัติกับผู้ป่วยจิตเวช พบว่าพยาบาลวิชาชีพที่จบการศึกษาสังกัดทบวงมหาวิทยาลัยจะมีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติสูงกว่าพยาบาลวิชาชีพที่จบการศึกษาสังกัดกระทรวงสาธารณสุข ทั้งนี้อาจเนื่องจาก ความแตกต่างของประสบการณ์การเรียนรู้ของพยาบาลวิชาชีพที่ได้รับในช่วงการเรียนในหลักสูตรการศึกษาพยาบาลในแต่ละสถาบัน ซึ่งอาจแตกต่างกันในปัจจัยด้านต่างๆ เช่น การจัดหลักสูตรการเรียนการสอน อาจารย์ผู้สอน อาจารย์นิเทศ สถานที่ฝึกปฏิบัติงาน ซึ่งการจัดประสบการณ์การเรียน การสอนจะปรากฏในลักษณะของปฏิสัมพันธ์ระหว่างครู นักเรียน การมอบหมายงาน วิธีการสอน ท่าที การแสดงออกของครู ตลอดจนพยาบาลประจำการในสถานที่ที่นักศึกษาขึ้นฝึกปฏิบัติงาน^11,12 สิ่งต่างๆ เหล่านี้อาจเป็นปัจจัยที่ส่งผลให้พยาบาลวิชาชีพที่จบการศึกษาจากทบวงมหาวิทยาลัยมีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติสูงกว่าพยาบาลวิชาชีพที่จบการศึกษาจากกระทรวงสาธรณสุข

4. ปัจจัยด้านขนาดโรงพยาบาลที่ปฏิบัติงาน พบว่าพยาบาลวิชาชีพที่ปฏิบัติงานในโรงพยาบาลที่มีขนาดต่างกัน มีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชโดยรวมด้านการปฏิบัติกับผู้ป่วยจิตเวช และด้านวิชาการพยาบาลจิตเวชไม่แตกต่างกันอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ ซึ่งเป็นไปได้ว่า พยาบาลวิชาชีพมีบริบททางสังคม วัฒนธรรมด้านสถานที่ปฏิบัติงานไม่ต่างกัน คือ เป็นโรงพยาบาลชุมชนที่ให้บริการทางกายเป็นหลักส่วนการให้บริการทางจิตเวชจัดให้ตามขีดความสามารถและความพร้อมของโรงพยาบาลทั้งด้านบุคลากร งบประมาณ สถานที่ ความรู้ ตลอดจนนโยบายด้านสุขภาพจิต ซึ่งปัจจัยต่างๆ เหล่านี้เป็นประสบการณ์ที่พยาบาลวิชาชีพรับรู้ได้ไม่แตกต่างกัน แม้จะปฏิบัติงานในโรงพยาบาลขนาดต่างกันก็ตาม ส่วนค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติด้านผู้ป่วยจิตเวช พบว่า พยาบาลวิชาชีพที่ปฏิบัติงานในโรงพยาบาลขนาดต่างกัน มีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติแตกต่างกันอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ โดยพยาบาลวิชาชีพที่ปฏิบัติงานในโรงพยาบาลที่มีขนาดใหญ่จะมีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติสูงกว่าพยาบาลวิชาชีพที่ปฏิบัติงานในโรงพยาบาลขนาดเล็ก ที่เป็นเช่นนี้อาจเป็นเพราะว่า โรงพยาบาลขนาดใหญ่อาจมีความพร้อมที่จะให้บริการมากกว่า ทั้งในด้านจำนวนบุคลากร งบประมาณ สิ่งสนับสนุนอื่นๆ จึงทำให้มีความรู้สึกว่าผู้ป่วยจิตเวชก็เหมือนผู้ป่วยโรคทั่วไปอื่นๆที่ต้องให้บริการ

5. ปัจจัยด้านระยะเวลาในการรับราชการและประสบการณ์ในการทำงานด้านสุขภาพจิต พบว่า พยาบาลวิชาชีพที่มีระยะเวลาในการรับราชการและประสบการณ์ในการทำงานที่ต่างกันมีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชโดยรวม และรายด้านแต่ละด้านไม่แตกต่างกัน อาจเนื่องจากว่า โรงพยาบาลชุมชนเป็นหน่วยงานที่ให้บริการโรคทางกายเป็นหลักจึงทำให้มีผู้รับบริการด้านจิตเวชจำนวนไม่มากนัก ดังนั้นพยาบาลวิชาชีพถึงแม้จะมีระยะเวลาในการรับราชการ หรือประสบการณ์ในการทำงานด้านสุขภาพจิตมากน้อยต่างกันแต่อาจจะมีโอกาสได้ให้บริการหรือดูแลผู้ป่วยจิตเวชมากน้อยพอ ๆ กัน

6. ปัจจัยด้านจำนวนผู้ป่วยจิตเวชที่ให้บริการเฉลี่ยต่อวัน พบว่าพยาบาลวิชาชีพที่ให้บริการแก่ผู้ป่วยจิตเวชในจำนวนเฉลี่ยต่อวันต่างกัน มีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชโดยรวมและรายด้านแต่ละด้านไม่แตกต่างกัน เป็นไปได้ว่าผลการศึกษาครั้งนี้พยาบาลวิชาชีพมีเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชในระดับสูง และส่วนใหญ่มีความคิดเห็นว่าการดูแลผู้ป่วยจิตเวชไม่ทำให้เสียเวลาในการดูแลผู้ป่วยอื่น ๆ ซึ่งเป็นความรู้สึกที่ดีต่อผู้ป่วยจิตเวช

7. ปัจจัยด้านจำนวนผู้ป่วยโรคทั่วไปที่ให้บริการเฉลี่ยต่อวัน พบว่าพยาบาลวิชาชีพที่ให้บริการแก่ผู้ป่วยโรคทั่วไปในจำนวนเฉลี่ยต่อวันต่างกัน มีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชโดยรวม ด้านการปฏิบัติกับผู้ป่วยจิตเวช และด้านวิชาการพยาบาลจิตเวชไม่แตกต่างกัน ทั้งนี้อาจเนื่องจากว่า พยาบาลวิชาชีพมองเห็นประโยชน์ของวิชาการพยาบาลจิตเวช ดังผลการศึกษาครั้งนี้ที่พยาบาลวิชาชีพบอกว่าการเรียนวิชาการพยาบาลจิตเวชทำให้เข้าใจสภาพจิตใจของผู้ป่วยโรคทางกายมากขึ้น ดังนั้นการให้บริการผู้ป่วยโรคทั่วไปมากมากน้อยต่างกันก็อาจได้ใช้ประโยชน์จากความรู้ด้านการพยาบาลจิตเวชเช่นกัน ส่วนเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชด้านผู้ป่วยจิตเวช พบว่า พยาบาลวิชาชีพที่ให้บริการแก่ผู้ป่วยโรคทั่วไปในจำนวนที่ต่างกัน มีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติแตกต่างกันอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ โดยพยาบาลวิชาชีพที่ให้บริการแก่ผู้ป่วยโรคทั่วไปในจำนวนเฉลี่ยต่อวันมากจะมีค่าเฉลี่ยคะแนนเจตคติสูงกว่าพยาบาลที่ให้บริการจำนวนน้อย อาจเป็นไปได้ว่าการที่ให้บริการแก่ผู้ป่วยโรคทั่วไปจำนวนมากในแต่ละวันทำให้พบกับสภาพผู้ป่วยในลักษณะต่าง ๆ ที่ต้องให้การดูแลแตกต่างกันไปตามความต้องการ ดังนั้นจึงได้ใช้ประโยชน์จากความรู้ด้านการพยาบาลจิตเวชมากยิ่งขึ้นไปด้วย

8. ปัญหา อุปสรรคในการพยาบาล จากการศึกษาพบว่าพยาบาลวิชาชีพส่วนใหญ่ มีปัญหาในการดูแลผู้ป่วยที่มีพฤติกรรมก้าวร้าว รุนแรง และในการปฏิบัติการพยาบาลจิตเวชมักพบกับปัญหาการขาดความรู้ ความมั่นใจในการทำงาน บุคลากรน้อย สถานที่ไม่เอื้ออำนวยต่อการดูแลผู้ป่วย ซึ่งเป็นไปได้ว่า พยาบาลวิชาชีพอาจขาดแหล่งสนับสนุนในการทำงานทั้งในด้านบุคคลผู้มีความรู้ความชำนาญในเรื่องสุขภาพจิตโดยตรง หรือแหล่งของสื่อ/เอกสารความรู้ทางวิชาการ คู่มือการปฏิบัติงานด้านสุขภาพจิต ถึงแม้จะพบว่า ได้มีการค้นคว้าด้วยตนเองและปรึกษาผู้รู้ก็ตาม แต่ก็อาจจะไม่เพียงพอเพราะผลการศึกษาครั้งนี้พบว่า พยาบาลวิชาชีพยังต้องการการสนับสนุนด้านความรู้ เอกสารวิชาการ การอบรมฟื้นฟูความรู้ การได้รับการนิเทศอย่างสม่ำเสมอ

9. ข้อสังเกตที่พบจากการศึกษาครั้งนี้คือ พยาบาลวิชาชีพ ร้อยละ 55.0 ให้บริการแก่ผู้ป่วยจิตเวชจำนวนเพียง 1-5 คนต่อวัน และมีบางส่วน คือ ร้อยละ 28.3 ไม่มีผู้ป่วยที่จะให้บริการ ทั้งที่มีรายงานการศึกษาว่า มีผู้ป่วยจิตเวชมาใช้บริการในโรงพยาบาลชุมชนถึงร้อยละ 45⁴ ที่เป็นเช่นนี้อาจเนื่องจากว่างานสุขภาพจิตในโรงพยาบาลชุมชนยังไม่เป็นงานที่เด่นชัด รูปแบบงานไม่ชัดเจน ไม่มีโครงสร้างและกรอบอัตรากำลัง ผู้บริหารและบุคลากรในโรงพยาบาลไม่เห็นความสำคัญ ทำให้งานสุขภาพจิตกลายเป็นงานรอง ได้รับความสนใจน้อย เป็นงานฝากและแทรกอยู่ในหลายฝ่ายขึ้นกับนโยบายของแต่ละโรงพยาบาลว่าจะมอบหมายให้ฝ่ายใดรับผิดชอบ ซึ่งพบว่า กระจายอยู่ตามฝ่ายต่าง ๆ เช่น ฝ่ายการพยาบาล ฝ่ายส่งเสริมสุขภาพและรักษาพยาบาล ฝ่ายสุขาภิบาลและสิ่งแวดล้อม ฝ่ายสุขศึกษาและประชาสัมพันธ์ ผู้รับผิดชอบงานสุขภาพจิตยังต้องรับผิดชอบงานอื่นๆอีกหลายอย่างที่สำคัญ คือ บุคลากรมีการสับเปลี่ยนหมุนเวียนบ่อย^13-17 ดังนั้นจึงเป็นไปได้ว่าพยาบาลวิชาชีพที่รับผิดชอบงานสุขภาพจิตอาจอยู่ในฝ่ายที่ไม่ได้ให้บริการและดูแลผู้ป่วยโดยตรงอีกทั้งอาจจะเป็นพยาบาลวิชาชีพที่เพิ่งหมุนเวียนสับเปลี่ยนมารับงานในช่วงการเก็บรวบรวมข้อมูล จึงทำให้ทำงานในส่วนบริการและดูแลผู้ป่วยจิตเวชน้อยหรือไม่ได้ให้บริการเลย

1. ผลการศึกษา พบว่า พยาบาลวิชาชีพมีเจตคติต่อการพยาบาลจิตเวชในระดับสูง ซึ่งเป็นสิ่งที่ดีที่จะมีผลต่อพฤติกรรมของบุคคลในการดูแลผู้ป่วยด้วยความรัก ความเข้าใจและเอาใจใส่ ซึ่งนั่นก็หมายถึงคุณภาพการพยาบาลจิตเวชที่ดีด้วย จากเจตคติที่ดีจึงเชื่อว่าบุคคลย่อมมีความกระตือรือร้นที่จะแสวงหาความรู้และประสบการณ์เพิ่มเติม ดังนั้นจึงเป็นโอกาสอันดีที่ผู้บริหารและหน่วยงานที่เกี่ยวข้องน่าจะให้การสนับสนุนให้พยาบาลวิชาชีพได้มีโอกาสศึกษาหาความรู้และฝึกทักษะอย่างต่อเนื่องและสม่ำเสมอ เช่น จัดฝึกอบรม การฟื้นฟูความรู้ การศึกษาดูงาน การจัดทำคู่มือการปฏิบัติงาน/คู่มือการพยาบาลจิตเวชสำหรับพยาบาลโรงพยาบาลชุมชน ตลอดจนโอกาสความเจริญก้าวหน้าในหน้าที่การงาน การมีกรอบอัตรากำลังที่ชัดเจนและเพียงพอเพราะสิ่งต่างๆเหล่านี้ยังพบว่าเป็นปัญหาอุปสรรคที่เป็นข้อค้นพบในการศึกษานี้ซึ่งเป็นสิ่งสำคัญที่มีส่วนทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเจตคติของพยาบาลวิชาชีพได้

2. ผลการศึกษา พบว่า พยาบาลวิชาชีพมีปัญหาอุปสรรคในการดูแลผู้ป่วยจิตเวชที่มีพฤติกรรมก้าวร้าว รุนแรง ซึมเศร้า ฆ่าตัวตาย ซึ่งเป็นปัญหาสุขภาพจิตและจิตเวชที่พบมาก ดังนั้นหน่วยงานที่เกี่ยวข้องควรได้มีการพัฒนาขีดความสามารถของพยาบาลวิชาชีพในส่วนที่เป็นปัญหานี้เพื่อช่วยให้เกิดความมั่นใจในการทำงาน โดยเฉพาะอย่างยิ่งเรื่องทักษะ ซึ่งอาจจะเป็นการจัดเนื้อหาหลักสูตรที่เน้นให้มีการศึกษาดูงานและฝึกปฏิบัติมากขึ้น

3. จากผลการศึกษาที่พบว่า พยาบาลวิชาชีพที่รับผิดชอบงานสุขภาพจิตส่วนมากให้บริการผู้ป่วยเพียงจำนวนน้อยและบางส่วนไม่ได้ให้บริการเลย อาจเนื่องจากงานสุขภาพจิตไม่ได้เป็นฝ่ายแยกเด่นชัด ดังนั้น ผู้บริหารระดับสูงควรกำหนดนโยบายที่ชัดเจนว่า ให้มีฝ่ายสุขภาพจิตในโรงพยาบาลชุมชนหรือกำหนดให้งานอยู่ในฝ่าย/กลุ่มงานใดที่เป็นรูปแบบเดียวกันทุกโรงพยาบาล เพื่อให้ผู้รับผิดชอบงานได้ทำบทบาทได้อย่างเต็มที่

4. การวิจัยครั้งนี้เป็นการศึกษาในกลุ่มพยาบาลวิชาชีพที่ปฏิบัติงานด้านสุขภาพจิตในโรงพยาบาลชุมชนเท่านั้น ดังนั้นควรมีการศึกษาในกลุ่มบุคลากรทางการพยาบาลอื่น ๆ ที่ปฏิบัติงานในโรงพยาบาลทั้งในระดับโรงพยาบาลศูนย์ โรงพยาบาลทั่วไป และโรงพยาบาลชุมชน

5. การวิจัยครั้งนี้เป็นเพียงข้อมูลพื้นฐานด้านความคิดเห็น ความรู้สึกต่อการพยาบาลจิตเวชเท่านั้น ดังนั้นควรมีการศึกษาวิจัยเกี่ยวกับรูปแบบและแนวทางการพัฒนาการพยาบาลจิตเวชในโรงพยาบาลชุมชนต่อไป

เอกสารอ้างอิง

1. Allport GW. Attitude. In: Allport GW, ed. Reading in attitude theory and measurment. New York :John Wiley and Sons Inc.,1967:2.
2. ประภาเพ็ญ สุวรรณ. การวัดสถานะทางสุขภาพ :การสร้างมาตราส่วนประมาณค่าและแบบสอบถาม. กรุงเทพฯ:สำนักพิมพ์ภาพพิมพ์, 2537:224-7.
3. Triandis HC. Attitudes and attitude change. New York:John Wiley and Sons Inc.,1971:2-3.
4. ชัชวาล ศิลปกิจ, รัตนา สายพานิชย์. Psychiatric disorder in primary care setting: an implication for undergraduate psychiatric education. รายงานการวิจัยเสนอในการประชุมวิชาการประจำปีของคณะแพทยศาสตร์ โรงพยาบาลรามาธิบดี 2540.
5. อุบล นิวัติชัย. หลักการพยาบาลจิตเวช. เชียงใหม่:ภาควิชาการพยาบาลจิตเวช คณะพยาบาลศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่, 2527:1-16.
6. สอิ้ง อภิปาลกุล. ปรัชญาและแนวปฏิบัติในการพยาบาลจิตเวช . ใน : คณาจารย์ภาควิชาการพยาบาลจิตเวชศาสตร์.การพยาบาลจิตเวช :แนวคิดและทฤษฎีพื้นฐาน. พิมพ์ครั้งที่ 5. ขอนแก่น: สำนักงานคณบดี คณะพยาบาลศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น, 2535 :9-16.
7. สมสนุก พระอามาตย์, ชุลีวรรณ เพียรทอง, จำลองลักษณ์ จามรพิน พิมพ์เสน,มัลลิฑา พูนสวัสดิ์. รายงานการวิจัยเรื่องเจตคติของพยาบาลต่อปัจจัยส่งเสริมคุณภาพการพยาบาลจิตเวชในโรงพยาบาลจิตเวชขอนแก่น. ขอนแก่น:โรง พยาบาลจิตเวชขอนแก่น กรมสุขภาพจิต กระทรวงสาธารณสุข, 2539.
8. สุบิน สมีน้อย, สุพิน พิมพ์เสน, มัลลิฑา พูนสวัสดิ์. รายงานการวิจัยเรื่องเจตคติของพยาบาลต่อปัจจัยส่งเสริมคุณภาพการพยาบาลจิตเวชในโรงพยาบาลจิตเวชขอนแก่น. ขอนแก่น: โรงพยาบาลจิตเวชขอนแก่น กรมสุขภาพจิต กระทรวงสาธารณสุข, 2539.
9. รุ่งศรี ศรีสุวรรณ์. การศึกษาเจตคติต่อผู้ป่วยจิตเวชและต่อการดูแลผู้ป่วยจิตเวชของนักศึกษาพยาบาล.(วิทยานิพนธ์) พยาบาลศาสตรมหาบัณฑิต. กรุงเทพฯ:จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2539.
10. จันทร์ทิพย์ นามไชย, เสงี่ยม สารบัณฑิตกุล, อรวรรณ ลี่ทองอิน, ศิริพร ทองบ่อ, ประหยัด ประภาพรหม, ลัดดา ตัณกัณฑะ. รายงานการวิจัยเรื่องการศึกษาความรู้ ทัศนคติ การปฏิบัติกิจกรรมการพยาบาลที่จำเป็นต่อบริการพยาบาลจิตเวชเชิงวิชาชีพในโรงพยาบาลจิตเวช . เชียงใหม่:โรงพยาบาลสวนปรุง และโรงพยาบาลจิตเวชขอนแก่น, 2541.
11. พวงรัตน์ บุญญานุรักษ์. ทิศทางในการพัฒนาวิชาชีพพยาบาล. ใน:เอกสารการสอนชุดวิชาประเด็นและแนวโน้มทางการพยาบาล หน่วยที่ 8-15 . กรุงเทพฯ : ฝ่ายการพิมพ์ มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช, 2530:931-5.
12. รัตนา ทองสวัสดิ์. วิชาชีพการพยาบาล :ประเด็นและแนวโน้ม . เชียงใหม่ : คณะพยาบาลศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่, 2532:1-7.
13. บุญชัย นวมงคลวัฒนา, จริยา โสรธรณ์, ชิดชนก โอภาสวัฒนา. รายงานการวิจัยเรื่องความคาดหวังของโรงพยาบาลชุมชนต่อศูนย์วิชาการสุขภาพจิต เขต 5. นครราชสีมา : โรงพยาบาลจิตเวชนครราชสีมา, 2539.
14. ประณีตศิลป์ วงษ์ชมภู .ปัจจัยที่มีอิทธิพลต่อการดำเนินงานสุขภาพจิตของโรงพยาบาลชุมชนในภาคเหนือของประเทศไทย .(วิทยานิพนธ์) วิทยาศาสตรบัณฑิต. กรุงเทพฯ :มหาวิทยาลัยมหิดล, 2534.
15. ภัทรา ถิรลาภ,นิวัติ เอี่ยมทอง, อริสสา ฤทธิกาญจน์. รายงานการวิจัยเรื่องการให้บริการสุขภาพจิตของ รพศ./รพท./รพช. ในภาคกลางและภาคตะวันออก. นนทบุรี : ศูนย์สุขภาพจิต 1, 2540.
16. ศิริพร ทองบ่อ, ศักดา กาญจนาวิโรจน์กุล. รายงานการวิจัยเรื่องการศึกษาสภาพการดำเนินงานสุขภาพจิตในหน่วยงานสาธารณสุข เขต 6. ขอนแก่น:โรงพยาบาลจิตเวชขอนแก่น, 2541 .
17. สมหมาย เลาหะจินดา, กรองจิตต์ วงศ์สุวรรณ. รายงานการวิจัยเรื่องปัญหาอุปสรรค และความต้องการของแพทย์และพยาบาลโรงพยาบาลชุมชนในเขตการสาธารณสุขที่ 8 ,9,10 ต่อการให้บริการสุขภาพจิต . เชียงใหม่:โรงพยาบาลสวนปรุง, 2539 .

* P < 0.05

^* P < 0.05